Cổ phiếu ESOP đang ngày càng được nhiều công ty niêm yết sử dụng, phát hành cho nhân viên. Theo quan điểm của mình thì hiện nay, việc sử dụng ESOP đang bị lạm dụng quá mức gây thiệt hại rất lớn cho các cổ đông. Bài viết này sẽ không chỉ giúp bạn hiểu bản chất phía sau cổ phiếu ESOP là gì mà còn giúp bạn có được một cái nhìn đúng đắn về việc lạm dụng ESOP đang diễn ra trên thị trường.
Cổ phiếu ESOP là gì?
Cổ phiếu ESOP là gì?
ESOP là từ viết tắt từ cụm từ gốc trong Tiếng Anh là Employee Stock Ownership Plan. Mình tạm dịch là kế hoạch sở hữu cổ phần của người lao động. Bản chất của cổ phiếu ESOP là việc công ty bán cổ phần (thường là giá rẻ hơn giá thị trường) cho các thành viên trong HĐQT, ban giám đốc, trưởng các phòng ban và các nhân viên có đóng góp tích cực cho doanh nghiệp.
Mục đích của cổ phiếu ESOP là để gắn lợi ích của nhân viên với kết quả hoạt động kinh doanh của doanh nghiệp. Vì khi đã sở hữu một phần công ty thì theo lý thuyết nhân viên sẽ đóng góp công sức nhiều hơn vào hoạt động kinh doanh của doanh nghiệp. Về lý thuyết thì là như thế nhưng từ đó tới thực tế thì là cả một câu chuyện dài và còn rất nhiều khúc mắc vì ở đây dính dáng tới quyền lợi rất lớn của ban giám đốc, các thành viên HĐQT. Phần dưới đây là những vấn đề bạn cần hiểu về cổ phiếu ESOP là gì và nó gây thiệt hại cho các cổ đông như thế nào.
Mời bạn đọc thêm bài viết: Những doanh nghiệp phát hành nhiều cổ phiếu ESOP nhất Việt Nam
ESOP gây thiệt hại lớn cho các cổ đông hiện hữu
Thông thường, khi doanh nghiệp thưởng tiền mặt cho nhân viên công ty sẽ phải hạch toán chi phí cho các khoản chi thưởng này. Khoản chi phí này là một khoản chi hợp lý và được khấu trừ khi tính thuế thu nhập doanh nghiệp.
Ngược lại với các khoản thường bằng tiền, việc phát hành cổ phiếu ESOP làm biến dạng kết quả kinh doanh của doanh nghiệp. Thay vì ghi nhận chi phí nhân viên thì việc phát hành cổ phiếu ESOP chính là việc pha loãng cổ phần, khiến cho tỷ lệ sở hữu của các cổ đông hiện hữu giảm xuống. Việc phát hành ESOP với giá rẻ hơn giá thị trường chính là việc cắt một phần sở hữu của các cổ đông hiện hữu chia cho người lao động.
Mà trong phần lớn các trường hợp, khoản chia này thường rơi vào túi những thành viên trong HĐQT, ban giám đốc của công ty là chính. Như ví dụ dưới đây của VPBank chẳn hạn. Tổng ESOP phát hành là 33 triệu thì 4 lãnh đạo đã chia nhau tới 18 triệu cổ rồi. Giá thị trường là 26K/ cổ phiếu trong khi đó giá phát hành ESOP chỉ là 10K/ cổ phiếu. Như vậy có thể thấy riêng 4 lãnh đạo của VPBank được hưởng phần chênh lệch lên tới gần 300 tỷ VNĐ.
VPBank phát hành ESOP làm thiệt hại các cổ đông hiện hữu
Khoản 300 tỷ này nếu mang tiền mặt đi thưởng cho các sếp thì chắc chắn khó mà được Đại hội cổ đông thông qua. Ở Việt Nam từ trước tới nay, chưa hề có công ty nào chia thưởng cho ban lãnh đạo lên tới vài chục tỷ đồng/ người như thế. Thế mà chỉ bằng cách thay đổi hình thức từ thưởng tiền mặt sang là phát hành ESOP thì đại hội cổ đông lại thông qua. Có lẽ các cổ đông cũng cần phải hiểu kỹ hơn về ảnh hưởng của cổ phiếu ESOP trước khi thông qua nghị quyết.
Ngược lại với phát hành cổ phiếu ESOP, nếu công ty mang khoản 300 tỷ này thường cho các lãnh đạo bằng tiền mặt thì còn được khấu trừ thuế TNDN 20% x 300 = 60 tỷ đồng. Vậy là việc phát hành ESOP không chỉ thiệt đơn mà còn gây thiệt kép cho các cổ đông hiện hữu. Và rõ ràng là nếu VPBank thưởng bằng tiền mặt thay vì phát hành hơn 33 triệu cổ ESOP này thì lợi nhuận trước thuế của công ty năm 2018 phải giảm đi hơn 500 tỷ đồng rồi. Việc dùng ESOP như thế này là cách thổi phồng lợi nhuận của doanh nghiệp.
Cần có cơ sở để tính toán hiệu quả của ESOP?
Với nhiều người, đặc biệt là nhân viên của các công ty niêm yết có lẽ họ sẽ phản bác lại ý kiến của mình về việc phát hành ESOP. Lý lẽ sẽ là có phát hành ESOP thì nhân viên sẽ gắn bó hơn với công ty, cống hiến hơn cho công việc…Dĩ nhiên, về khía cạnh nào đó thì những ý kiến như thế hoàn toàn đúng.
Tuy nhiên, nếu không có một cơ sở để đo lường hiệu quả của việc phát hành cổ phiếu ESOP thì rõ ràng bạn không thể nói việc này mang lại lợi ích cho cổ đông hiện hữu. Lý do là thiệt hại thì nhìn thấy ngay và rõ ràng còn lợi ích thì không biết làm cách nào để tính toán. Chưa kể có những công ty có thể nói là lạm dụng ESOP như trường hợp của CTD. Trong 5 năm HĐQT đã đề xuất và phát hành hơn 5 triệu cổ phiếu ESOP, chiếm khoảng hơn 7% tổng số cổ phiếu lưu hành của CTD.
CTD 5 năm liên tiếp phát hành cổ phiếu ESOP
Con giun xéo lắm cũng quằn, cuối cùng thì trong Đại hội đồng cổ đông năm 2019 của CTD, đại hội đã không thông qua việc tiếp tục phát hành ESOP. Mình xin gửi lời chúc mừng tới các cổ đông của CTD. Các bạn đã thật là sáng suốt dù có hơi muộn.
Không có ESOP thì làm sao gắn lợi ích của nhân viên và công ty?
Nếu ban giám đốc, HĐQT lấy lý do là phát hành cổ phiếu ESOP để gắn lợi ích của nhân viên với công ty thì tại sao lại không thưởng bằng tiền cho nhân viên rồi nhân viên tự đi mua cổ phần của doanh nghiệp? Chỉ khi nào cổ phiếu ESOP không phải là một bữa trưa miễn phí thì khi đó ban giám đốc, HĐQT mới thực sự suy nghĩ như là những người chủ sở hữu của doanh nghiệp được.
Lời kết về cổ phiếu ESOP?
Cổ phiếu ESOP về lý thuyết là một công cụ tuyệt vời để gắn lợi ích của nhân viên và công ty. Tuy nhiên, thực tế việc phát hành ESOP thường do các thành viên trong HĐQT, ban giám đốc của doanh nghiệp đề xuất với lợi ích chính là phục vụ cho bản thân mình trước sau đó mới tới các nhân viên cấp thấp hơn. Chính vì vậy mà các chương trình phát hành ESOP thường không thực sự mang lại hiệu quả.
Kết cục là ESOP thổi phồng hiệu quả hoạt động kinh doanh của doanh nghiệp do cho phí phát hành ESOP (bán giá rẻ, pha loãng) không được ghi nhận và người thiệt hại là những cổ đông hiện hữu của doanh nghiệp. Đọc đến đây hy vọng bạn đã hiểu rõ cổ phiếu ESOP là gì và nếu là nhà đầu tư bạn cần cẩn trọng trước những công ty liên tục phát hành, phát hành số lượng lớn ESOP.
